Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
Имрўз яке аз омилњое, ки дуфарњангї ва бегонафарњангї пайдо
меоварад, муњољирати корист. Агар ба бархе аз кишварњои Шарќ
ба корљўї бираванд, хатари ба миён омадани худбегонагї камтар
аст, чунки бисёре аз кишварњои атроф бо тољикон њамфарњанг ё
наздикфарњанг буда, чунин омилњо, ки мардуми тољикро аз
тафаккури миллї, аз тасаввурот ва феълу атвори анъанї дур
мекарда бошад, дар ин кишварњо камтар аст. Вале мардуми мо
бештар ба Русия (на танњо ба Русияи марказї, балки ба Сибир,
њатто Шарќи дур) мераванд. Ин муњољират дар бисёр мавридњо ба
худбегонагї, бегонафарњангї, бефарњангї, бемиллиятї роњ
мекушояд.
Албатта, на њамаи муњољирон ба ин роњњо медароянд. Баъзе аз
муњољирон дар кишвари дигаре аз миллати худ намояндагї
мекунанд, барои беосеб нигањ доштани њувияти миллии худ
мекўшанд ва дар ин кўшиш ба комёбињо ноил мешаванд. Ин
комёбї бештар ба муњољирони мавсимї даст медињад. Ба вежа,
муњољирони доимї аз чунин имконот кам доранд. Буду боши
тўлонї дар муњити фарњангии бегона кам-кам шахсро аз аслияти
худ дур мебарад. Авлоди муњољирони доимї дар насли дувум ва
севум дигар донандаи фарњанги бобову бобокалони худ нахоњанд
буд, дигар он фарњанги бегона барои онњо фарњанги худї хоњад
шуд.
Њама навъњои муњољират аз љињати маънавї бар зиёни миллат
анљом меёбад ва ба суди кишварњои дигар хидмат мекунад. Баски
асосан љавонон муњољират мекунанд, миллат аз як ќисми нерўњои
созанда ва бўнёдкор ба куллї ё муваќќатан мањрум мегардад. Дар
ин сурат, бегумон ѓаноафзоии фарњанги миллї, ки каму беш
пайваста идома дорад, зарар мебинад. Ба ин маънї суди моддї, ки
аз муњољират ба кишвар меояд (даромади наќд ё моле, ки
муњољирон ба ватан меоранд ё мефиристанд), ба њељ ваљњ бар
зарари маънавии он баробар шуда наметавонад. Њар бохти
303
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
маънавї ба миллат бештар аз калонтарин бурди моддї зарар
мерасонад. Он чї муњољирон аз фарњанги бегона ба фарњанги
миллат илова мекунанд, низ њеч наметавонад зарарњои маънавии
муњољиратро љуброн бикунад.
Муњољират ба њар њоле, кам ё беш хавфи худбегонагиро дорад.
Худбегонагї, дигаргарої, чандбањрагї ва монанди инњо, гоњ
њатто дубањрагї падидае аз харобии шахсияти инсон аст. Гаравидан
ба фарњанги дигар ба кадом сабаб, ки рўй дода бошад, кам ё беш
њувият гум кардан аст, ба ихтиёр ё маљбуран рў гардондан аз
миллати худ аст. Ва дар муњити тољикон ќадрношиносї нисбат ба
фарњанги бузурги љањоншумули худ метавонад буд.
Муњољират дар бархе аз мавридњо танњо ба зоњир боиси канда
шудан аз ватан мегардад, вале шахс метавонад риштањои пайванди
худро бо ватан ва миллат устувор бидорад. Чунин шахсњо аз њорич
ба миллати худ хидмат мекунанд. Бисёре аз шахсиятњои барљастаи
фарњангї дар кишвари дигаре ба унвони фарзанди арљманди
миллати худ фаъолият мекунанд. Вале чунин шахсиятњо каманд.
Агар бигўем, ки инњо низ истисноанд, шояд хато нашавад.
7
Паст рафтани шуури иљтимоъї дар љомиа, суст шудани
худшиносии таърихиву фарњангї ва худогоњии миллии шахс
якумин омили пурзўрест, ки барои худбехабарии маънавї ва
ахлоќї замина омода мекунад ва ин худноогоњї дар шароити имрўз
мумкин аст зуд ба ѓарбзадагй бигзарад. Имрўз љилои зоњирии
назаррабои фарњанги ѓарб бисёр дилфиреб шудааст ва њар љо ки
дар Тољикистон андак тињигоњи маънави ва сустии шуури миллї
њаст, зуд сар мехалонад ва шахсияти инсонро хароб мекунад.
Ба ин њаќиќат аз он равандњо, ки дар фазои фарњангии
Тољикистон љараён доранд, метавон пай бурд.
304
Хуросон аст ин љо
Њоло падидањои гуногуни фарњанги Ѓарб, ки тамоюлоти
њаробкор низ бисёр дорад, ба суръат ташаккули шуури наслњои
наврасро ба роњи номатлуб бурда истодааст. Кўдакон ва наврасон
аз компутер ва интернет на он чї судманд аст, балки он чї зарар
дорад, бештар гирифта истодаанд. Интернет - кафе, бозии сонї,
тамошои дивидї ва видео-диск чунон нуфуз пайдо кардааст, ки
тавон гуфт, дар шаклгирии шахсияти нављавонон як омили асосист.
Бачањо дигар китоб намехонанд, хонавода ва мактаб аз тарбия ољиз
аст. Дар шањри Душанбе њоло асосан ду омили тарбия кор мекунад:
яке њаёти иљтимоъї, бештар кўча, ки равияњои ахлоќии норавои он
то рафт меафзояд, дигаре - интернет, дивидї, сонї, дискотека ва
монанди инњо, ки низ гоњ андак ва гоњ хеле таъсири манфии ахлоќї
мерасонанд. Њамаи онњо нуфузи фарњанги бегона ва забони
бегонаро дар тарбияи наврасони мо густариш медињанд. Њамаи
инњо дар њаёти кўдакон, наврасону љавонони тољик љойгоњи забони
давлатї ва фарњанги миллии моро то рафт кам карда истодаанд.
Парвариш (тарбия) аз кўдакї на ба забони модарї, балки ба забони
дигар ва дар рўњи фарњанги дигаре сурат бигирад, наметавонем аз
кўдакону наврасони худ тољики њаќиќї ба воя бирасонем. Бачањои
мо ба кадом забон, бо кадом фарњанг ба воя бирасанд, ањли њамон
забон ва њамон фарњанг хоњанд буд. Дар замони мо имкони ин ки аз
кўдак ба забони русї ё инглисї тољик тарбия бикунем, бисёр кам
аст. Дар таълимгоњњои њарбии Тољикистон аз аскарбачањо ба
забони русї сипоњии ватандўсти тољик тарбия кардан амри мањол
аст.
Ин аст, ки омилњои њувиятсози бегона барои шаклгирии
шахсияти бегонафарњанг замина омода карда истодаанд.
Аз ин рў, тамошоњои дивидї, сонї, видео-диск, филмњои
бачагонаи телевизион ва ѓайра бояд ба забони тољикї бошад,
инњоро бояд худ истењсол бикунем ва он чиро ки аз хориљ меояд, ба
тољикї баргардонем. Аввал тарљума шавад, баъд ба фурўш барояд.
305
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
То тарљума нашавад, то бовар њосил накунем, ки мазмунан безарар
аст, ба фурўш баровардан мумкин нест.
Барои компутер барномаи тољикї тайёр кардан лозим аст.
Чанд сол аст, ки дар ин бора гуфтугузор њаст, вале њељ не, ки
маќомоти давлатї аз гуфтор ба кирдор биёянд.
Ширкати забону фарњанги миллии мо дар раванди омўзишу
парвариш то рафт кам шуда истодааст. Мактаби тољикї эътибор аз
даст медињад ва мардум фарзандонашонро ба синфи русї дода
истодаанд. Синфњои русии мактаби Тољикистон пур аз
тољикбачагон аст. Таълимгоњњои миёнаву олї, ки дарсашон ба
забони русї ва англисї аст, њарчї бештар обрў пайдо мекунанд ва
обрўйи мактаби тољикиро мерезанд.
Аз нотавонии мактаби миллї гурехта, ба ќудрати забону
фарњанги дигар паноњ бурдан низ барои устувор кардани асосњои
миллии шахсияти инсон монаи љиддист.
Чун дар ин таълимгоњхо (хоњ таълимгоњи миёна аст, хоњ олї)
илмњои асосиро ба забони русї ё англисї меомўзанд, тафаккури
илмии шахс људо аз тафаккури миллї шакл мегирад. наметавонад
тафаккури миллиро ќувват бидињад, боиси рушди он бишавад ва
дар натиља тафаккури миллї, ки яке аз рукнњои њувияти
фарњангист, бебањра ё камбањра аз файзи тафаккури илмї мемонад,
яктарафа ва камтавон мегардад. Тафаккури миллї халалдор шавад,
њувияти миллї осеб мебинад, забони миллї хароб мешавад.
Рушди фарњангии миллат он гоњ мукаммал ва арзишманд
хоњад буд, ки забони миллї забони тањсилот бошад. Бинои рушди
фарњангии шахсро бар забони дигар ва фарњанги дигар бинињем, аз
шаклгирии шахсияти фарњангии миллї набояд умед дошта бошем.
Ба њар њол, умед кам хоњад буд. Як оѓозгоњи бегонапарварї,
худнописандї, худбезорї дар њамин љост.
Мо бояд илму дониш, њикмати њаёт, асрори љањонро ба забони
модарї аз худ бикунем. Љањонро ба чашми худ бояд дид, на ба
306
Хуросон аст ин љо
чашми дигарон, ба аќлу фаросати худ бояд шинохт, на аз рўйи
аќидаи дигарон. Истиќлоли андеша аз шартњои асосї дар
љањоншиносист. Албатта, худфањмии дигаронро бояд донист, яъне
њатман бояд бидонем, ки дигарон дар бораи худ чи фикр доранд.
Зиёда аз ин, бояд бидонем, ки дигарон дар бораи мо ба чї
андешаанд, то ки аз рўйи фањмиши онњо хештаншиносии худро
такмил бидињем. Ин њама шинохтњо бо љавлони тафаккури худи мо,
ки нозуктарини љилоњои он ба забони модарї акс меандозад, бояд
сурат бигирад. Зиндагї ва чањонро ба воситаи забонњои дигар ба
вежа ба воситаи забонњои тавонои фарогире чун инглисї ва русї
низ омўхтан мумкин, балки зарур аст. Вале нахуст бояд андешаи
худро ба љунбиш биёварем, то тавоноии андешаи худ ва забони
худро афзоиш бидињем. Шинохти љањон аз кўдакї ба забони
модарї оѓоз мешавад ва як умр идома меёбад. Забони модарї асоси
шинохти љањон аст. Нозукињои забони модарї нозукињои љањони
њастиро ба дидаву дили мо наздик меоварад, забонњо ва
фарњангњои дигар барои шинохти љањон воситаи дувум ва
кўмакрасон мебошанд.
Мо бояд мисли дигарон, чунончи монанди ањли тамаддуни
Ѓарб фикр кардан, монанди онњо кор карданро ёд бигирем, ба
сирру асрори тафаккури онњо бирасем, вале набояд ки аз тарзи
тафаккури худ мањрум бишавем, ба таври худ фикр ва амал
карданро фаромўш бикунем. Дар њар сурат мо бояд мо бошем, на
дигаре. Бояд тољики комил бошем, на ним тољик.
Алњол Тољикистон дар парвариши ќадри миллї бар омўзиш ба
забони русиву англисї, омўзиш дар кишварњои хориљї бештар такя
дорад. Албатта, дар шароити имрўзї ва дар чандин соли дигар аз
ин тарзи парвариши мутахассисон истифода кардан лозим меояд.
Вале ин шеваи кор баъзе норасоињо дорад, ки барои пешгирии онњо
чорае андешидан даркор аст,
307
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Љавононе, ки дар таълимгоњи миёна ва олии Тољикистон
илмњои асосиро ба забони русї ё англисї омўхтаанд, онњое, ки дар
хориљ тањсили илм кардаанд, мутахассисе хоњанд буд, ки дар соњаи
ихтисоси худ саводи тољикї надоранд. Чунончи, муњандис ё
иќтисоддон ё њуќуќшинос дар соњаи муњандисї, иќтисод ва њуќуќ
саводи русї, англисї дорад, аммо саводи тољикї надорад. Њар кас
илмњои даќиќ табиатшиносї – физика, кимиё, зистшиносї ва
ѓайраро ба русї ё англисї хонда бошад, дар ин илмњо саводи
тољикї надорад, аз саводи илмии тољикї, аз саводи ихтисосии
тољикї мањрум аст. Пас дар шароити Тољикистон кор кардани ў
душвор хоњад буд, илму ихтисосеро, ки ба даст овардааст,
наметавонад ба тарзе ки бояд ва шояд, ба хидмати халќи худ
бигузорад, наметавонад одитарии матолиби илмиро ба забони
тољикї ба мардуми тољик бифањмонад.
Аз таљрибаи замони шўравї медонем, ки он љавонони тољик,
ки дар донишгоњњои номдори Маскав, Ленинград, Киев,
Новосибирск ва дигарњо тањсили илм кардаанд, дар Тољикистон
наѓз хидмат карданд, ба мартабањои баланд расиданд, унвонњои
калони илмї гирифтанд, аммо бисёре аз онњо њанўз забони тољикии
илми худро намедонанд, њануз саводи тољикии илмї надоранд.
Мањрумияти кадри миллї аз саводи илмиву ихтисосии тољикї
яке аз сахттарин дардњои иљтимоъї дар Тољикистон аст, ки онро
даво кардан ва барои пешгирии густариши минбаъдаи он чора
андешидан зарур аст. Ин мањрумият људоие миёни мутахассис ва
миллат, мутахассис ва Ватан ба вуљуд меорад. Худбехабарии
фарњангии мутахассис, худбегонагї ва худнописандии ў низ аз
њамин љо оѓоз меёбад.
Таљрибаи бисёр кишварњои Шарќ, ки монанди мо кадри
миллии худро бештар дар хориљ, дар Урупову Амрико ва ѓайра
омода мекунанд, низ баъзе талхињо дорад. Љавононе, ки дар
Урупову Амрико тањсили илм кардаанд, аксаран ба ватан
308
Хуросон аст ин љо
барнамегарданд, дар хориљ мемонанд. Онњое, ки ба ватан
баргаштанд, низ саводи ихтисосии миллї надоранд ё кам доранд,
њисси миллии баъзеи онњо баланд нест. Бархе аз онњо ба ватан
баргарданд њам, чун мутахассиси хориљї меоянд, ки барои пул кор
кардан омадааст, на барои хидмати миллат.
Кундии шуури миллї, бетафовутии фарњангї, худбегонагї ва
монанди инњо, њатто бегонафарњангї њангоми тањсил дар хориљ
бештар имкони пайдоиш дорад.
Чун љавононро ба хориљ барои тањсил мефиристем, бояд дар
њар кишвар созмонњое дошта бошем, ки маъмурони онњо бо он
љавонон кор бикунанд, машѓулиятњо бигузаронанд, аз забон,
адабиёт, таърих, ба вежа таърихи фарњанги маънавї, аз ахлоќу
маънавият дарс бидињанд, то дарунмояи миллї - маънавии њастии
шахс устувор шавад. Ин кор њам осон нест ва душворињо дорад, дар
бисёр мавридњо камтаъсир ва ношуданист. Бо вуљуди ин, дар ин роњ
кўшидан ва чорањо пешбинї кардан даркор аст.
Бењтар он аст, ки низоми тањсилот дар Тољикистон такомул
дода шавад ва тарбияи кадри миллї бештар дар Тољикистон сурат
бигирад. Ба дараљаи стандартњои љањонї расонидани низоми
тањсилот ва такмили рўзафзуни он яке аз муњимтарин њадафњои
миллист. Агар бар ин њадаф бирасем, ба тахсили дар хориљ эњтиёљ
кам мемонад. Барои таъмини савияи баланди тањсилот лозим аст,
ки устодони хориљї ба кор даъват бишаванд. Аз хориљ, аз Шарќу
Ѓарб устод даъват кардан бењтар аз он аст, ки ба хориљ донишљўй
бифиристем. Аз хориљ устод даъват кардан гаронтар меафтад, вале
барои баланд бурдани сифати тањсилоти миллї бештар ањамият
дорад.
Банда бар инам, ки агар дар таълимгоњњои миёнаву олии
Тољикистон баъзе илмњоро ба русї ё англисї дарс додан лозим ояд,
бояд чунин тартиб љорї бикунем, ки ними соатњо ба англисї ё русї,
ними дигари соатњо ба тољикї дарс дода шавад. Он гоњ имкон
309
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
хоњем дошт, ки мутахассисони тољик дар соњаи њар илму ихтисос
саводи тољикї низ дошта бошанд, то ки аз шармандагии бесаводї
рањої биёбанд. Он њаќиќат дар љомиаи мо бояд амиќан дарк шавад,
ки барои дипломдоре бесаводї айб аст, айби бузург аст. Агар
мутахассисе дар соњаи илму ихтисоси худ саводи англисї ё русї
дошта, саводи тољикї надошта бошад, забони тољикии он илму
ихтисосро надонад, инро бењурматї нисбат ба забони модарї,
нисбат ба миллат бояд бидонем, беэњтиромие бояд бидонем, ки на
танњо он мутахассис, балки маќомоти давлатии мо , ки тарбияи ўро
ташкил кардаанд, низ зоњир намудаанд. Ин љо маќомоти давлатї,
ки рушди низоми тањсилот ва барномањои тарбияи кадри миллї
дар ихтиёри онњост, бештар љавобгаранд. Давлат бояд пайванди
миллат ва кадри миллиро таъмин намояд.
Надонистани забони тољикии илму ихтисоси худ њангоми
љањонгарої ќадри миллиро ба роњи нодуруст мебарад ба роњи дур
шудан аз миллат меандозад барои худбегонагї ва бегонафарњангї
роњ хамвор мекунад.
***
Дигар омилњои ќувватдињандаи рўњияи бегонапарварї ва
ѓарбгарої низ дар Тољикистон афзоиш ёфта истодаанд. Чунончи,
ба вазъи фазои иттилоотии кишвар назаре андозем. Моњи марти
соли 2007 дар рўзи матбуоти тољик (95 солагии таъсиси рўзномаи
«Бухорои Шариф») аз тарафи Иттифоќи журналистони
Тољикистон эълон шуд, ки њоло фаќат 50 фоизи расонањои хабарї
ба забони тољикисту бас. Ба як њисоб ќариби 85 фоизи рўзномањо,
ба њисоби дигар 50 фоизи онњо ба забони тољикї нест, асосан ба
забони русист. Чунин оморе низ зикр шуд, ки соли 2006 ба
Тољикистон 117 рўзномаи русї ба тарзи ќочоќ оварда мешуд.
310
Хуросон аст ин љо
Бештари рўзномаву маљаллањои русї, ки пинњонї, дурусттар
он ки ба таври ѓайрирасмї, вале ошкоро оварда мешаванд,
тарѓибгари сексу шањвоният ва беодобї мебошанд. Диску
касетањое, ки мазмунан фисќу фуљур аст, торафт зиёд мешавад.
Инњо њама шеваи зиндагии ѓарбиёнро дар Тољикистон ба роњ
меандозанд, ахлоќу одоб, дурусттар он ки бадхулќиву беодобии
ѓарбиро, ки хилофи тасаввуроти ахлоќии мардуми мост, дар
Тољикистон љорї кардан мехоњанд, ахлоќу одоби мардуми моро
вайрон карданї ва моро њар чи зудтар ба сўйи ѓарбзадагї бурданї
њастанд. Нерўњое пайдо шудаанд, ки вайрон кардани ахлоќи
мардуми мо ба суди эшон аст. Онњо аз ин роњ пул ба даст меоранд,
сарватманд мешаванд. Донед, ки мо њар чи бештар ѓарбзада бошем,
пулёбии баъзе аљнабиён (ва бархе худињо), давлату савлати онњо
бештар мешавад.
Ин омори ёдшуда њикоят аз он мекунад, ки дар як ќисми
калони фазои иттилоотии Тољикистон бегонагон њукмронанд.
Агар дар Тољикистон танњо 50 фоизи рўзномањо ба забони
тољикї, боз баъзеи он ба се забон - ба тољикї русї ва ўзбекї чоп
мешуда бошад, бояд бигўем, ки дар фазои итилоотии Тољикистон
майдони забони тољикї хеле танг шудааст. Ин 50 дар сад чунин
маънї дорад, ки забони давлатї дар ќаламрави худ кам-кам ѓарибу
бечора шудааст. Чун дар баъзе ќишрњои љомиаи мо нашрияњои
русї обрў доранд, он 50 дар сад чунин маънї њам мегирад, ки имрўз
дар матбуоти Тољикистон баёни марому маслаки даврони истиќлол
ба душворї рў ба рў омадааст, фикри кишварњои дигар дар бораи
зиндагї дар расонањои хабарї бештар ва мукаммалтар баён
мешавад, фикри худро ба сари мо бор кардан мехоњанд. Онњое, ки
аз берун матбуоти русиро дар Тољикистои густариш медињанд,
маќсадашон иттилоърасонї нест, балки фањмишу раъйи худро ба
зењни мо нишондан аст. Ва ин њам як навъи љањонї сохтан аст.
311
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Донишу иттилооти ихтисосии иќтисодї, њуќуќї, тиббї ва
ѓайра њатто дар рўзномањои тољикї ба забони русї чоп мешаванд.
Як нишонаи бегонапарварї, ки ба худкушї меоварад, он чанд
радиои пурзўр аст, ки дар фазои шањри Душанбе ва баъзе шањрхои
дигар шабу рўз бештар барномаи русї, ва фарњанги бегонаро пахш
мекунад. Радиои Азия, Азия-плюс, Ватан, Ориёно ва монанди инњо
(њамагї шаш-њафт радио) забон ва фарњанги моро аз эфир (асир)
берун кардан мехоњад.
Аљобатро бинед, ки эњтимол аст баъзе созмонњои амрикої
баъзе радио ва матбуоти русиро дар Тољикистон маблаѓгузорї
мекунанд. Чаро ин тавр аст? Чунки бархе аз ќуввањои сиёсї бисёр
мехоњанд, ки мардуми тољик аз њувияти фарњангии худ мањрум
бишаванд ва ба фарњанги дигаре бигараванд. Назди эшон фарќ
надорад, ки мо ба кадом фарњанг меравем ба фарњанги русї ё чинї
ё дигаре. Барои онњо муњим он аст, ки миллате аз фарњанги худ рў
битобад ва ба фарњанги дигаре рў биёварад. Онро, ки аз худ бегона
шудааст, ба тобеъият даровардан осонтар аст.
Дар фазои фарњангии Тољикистон афзудани нуфузи забони
дигаре асосан чунин маќсаде дорад, ки дар замини дили мо тухми
худбегонагї киштан мехоњанд.
Боз як бори дигар хотиррасон мекунем, ки фазои иттилоотї
дар садаи XX дар сартосари љањон ба майдони муборизаи сиёсї
табдил ёфт. Нашрияњои иттилоотии чопї низ бештар талошгоњи
сиёсиянд. Агар Тољикистон эфирро аз даст бидињад ва дигар
сарчашмањои донишу иттилоотро ба даст надошта, ба ихтиёри
дигарон бигузорад, агар имкон бидињад, ки забони миллиро аз
баъзеи ин соњањо тамоман ва аз баъзеи онњо ќисман берун
биронанд, бояд бидонем ва огоњ бошем, ки манфиатњои миллатро
аз даст додаем. Дар ин сурат дар пеши миллат, дар пеши таърих
масъул хоњем буд ва лозим меояд, ки рўзе љавоб бигўем.
312