Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
Дар фазои фарњангии кишвар, дар њама соњањои он бояд
рўњияи миллї ва забони давлатї њукмронии пурра дошта бошад.
Омўзиши забони русї ва англисї зарур аст, вале ин омўзишро ба
дараљаи ќабоњат, ба дараљаи худгурезї ва худзидої набояд
расонид. Њар кор њадду андоза дорад. Аз њадду андоза набояд
гузашт.
Бубинед, бегонапарварї чї шаклњои бемаънї гирифтааст.
Чанд гоњ аст, ки бархе аз равшанфикрони тољик дар матбуот аз
номгузории навбаромад шикоят мекунанд. Чунанчи, бисёре аз
маѓоза, тарабхона, ресторан, кафе, офисњо ва ѓайра номњои аљиби
хориљї доранд. Тропиканка, Диана, Клеопатра, Жасмин (яъне
ёсуман), Ева (яъне Њавво), Эдем, Элегант, Элита ва м. и. аз њамин
ќабиланд. Шак нест, ки бартарї додани «Жасмин» бар «ёсуман»,
«Ева» бар «Њавво», њама номгузорињои боло, номгузорињое аз
ќабили мењмонхонаи «Меркурий» (ва њол он ки Меркурий ба
забонн мо Муштарист), тарабхонаи «Сириус» (ба љои «Шеъро»),
кафеи «Золотой цыплёнок», ресторани «Вояж», бари «Эделъвейс»,
ошхонаи «Каприз», ресторани «Лесная сказка», фотосалони
«Перестиж», ошхонаи миллии «Белый аист» (аљабо, хатто барои
ошхонаи миллї як номи тољикї љустанро лозим надонистаанд!) ё
ки «Тољикпромбонк» (яъне Таджикский промышленный банк),
«Тољикагроинвестбонк» ва ѓайра њама беэътиної ба забони
давлатї ва Тољикистон, бењурматї ба миллати тољик аст.
Баъзењо агар пештар муассисаи худро номи тољикї дода
бошанд, акнун аз он ном шармида ва пушаймон шуда, зуд хатои
худро ислоњ карда истодаанд. Чунончи, тарабхонаи «Зарафшон»
њоло «Гладиатор» номида шуд.
Банда шак надорам, ки ин кор як намуна аз тољикибезорист,
безорї аз њар чизи тољикист.
Тољикибезорон корњои дигар њам кардаанд. Онњо њатто номи
Ибни Синоро ба шакли аслии он навиштан намехоњанд ва шакли
313
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
аврупоии онро бењтар медонанд. Як рўзнома ва як созмони
иќтисодї «Авиценна» ном дорад. Ин њам мисли он аст, ки дар
замони шўравї номи касе Мањмуд бошад, Миша мегуфтанд,
Шарифро Шурик, Марямро Мара, Саъидро Саша меномиданд.
Њоло ин расм шаклњои дигар гирифтааст, ки њамон «Ева»,
«Жасмин», «Авиценна» ва ѓайра мисоли онанд.
Ба муассисањои бегонаном чашм афканем, мебинем, ки њар
навиштае, ки дар беруну даруни бисёре аз онњо њаст, ба забони русї
ва инглисї буда, навиштае ба забони тољикї нест. Аз њамаи он
муассисањо садои мусиќии хориљї баланд аст, њељ оњанги тољикї
намешунавем. Аз хиёбони зебои маркази Душанбе - хиёбони
Рўдакї гузарем, аз дарњои ду тарафи кўча садои мусиќии ѓарбї
меояд. Яъне ба назари баъзењо номи тољикї, сухани тољикї,
мусиќии тољикї арзиш надорад, фаќат шакли аврупоии онњо
эътибор дорад, зебо, пурмаъно, хушсадо менамояд.
Ба андешаи банда, ин пиндорро ѓарббандагї бояд ном дод, на
ѓарбгарої! Ошкор аст, ки ин ѓарббандагї ва аврупобандагї хоњ
шахсист, хоњ гурўњї, миллатро ё бахше аз онро ба бандагии
фарњангї хоњад овард. Ин як навъи тољикзидоист, ки наметавон бо
он муросо кард!
Чаро њукуматдорон ба ин тољикситезї тоќат мекунанд? Чанд
сол пеш аз ин њукумати шањри Душанбе навиштањои зебои ба хати
ниёгонро аз дару деворњои хиёбони Рўдакї тарошид, яъне як
намунаи фарњанги миллии моро мањв кард, гўё сояи тољикро аз
девор тарошид (чунонки дар садаи XX китобњои ба хати ниёгонро
сўзониданд). Пас, чаро акнун њукумати шањр барои аз байн
бардоштани баъзе падидањои бењурматї нисбат ба миллат чорае
намебинад?! Вазорату идорањом масъул барои номгузорињои
ёдшуда, радиоњои бегонаписанд ва ѓайра бо хату мўњр иљозат
медињанд, аќида доранд, ки инњо њама нишонаи демократия ва
озодист. Андак мулоњиза бифармоед, ки бењурматї ба миллат
314
Хуросон аст ин љо
нишонаи демократия ва озодї будааст! Ба њамин минвол дар
Аврупо тасвири карикатурии Паямбари исломро нишонаи
демократия ва озодї ба шумор оварда буданд. Бењурматї нисбат ба
арзишњои маънавї ва муќаддасоти миллии мардуми Шарќро
вобаста ба демократия ва озодї вонамудан кори касоне аз ањли
Ѓарб аст, ки худ мафкурабардор ва таблиѓгари ѓасбкорї буда,
падидањои фарњанги мардумони Шарќ ва тамаддуни шарќиро
ночиз ва беањамият нишон медињанд ва ба ин восита андешаи ањли
љомиаро барои пазириши пирўзии љањонгирону љањонхоњоне омода
мекунанд. Пешдави империализми фарњангї низ њамин талќину
њамин таблиѓ аст.
Афсўс, ки чунин фањмиши имрўзии аврупої ва амрикоии
демократия, ки тавъам бо як навъ нигоњи нописандона ва
њавобаландона ва тањќиромез ба дигар фарњангњои миллист, ба
Тољикистон низ омадааст. Ин њам як меваи боѓи ѓарбгароист.
Лекин онро ѓарбзадагї гўем, дурусттар хоњад буд.
Бисёр мехоњанд, ки мо њар чи зудтар амрикої, лоаќал аврупої
шавем. Дар шањри Душанбе чунин муњите, ки моро ба сўйи
амрикозадагї, ба сўйи мањрумият аз чењраи миллии худ мебарад,
рўз то рўз густариш меёбад.
Шањри Душанбе намуди миллї надорад. Лоињањои нав, ки дар
онњо унсурњои меъмории миллии тољикї, чунончи унсурњои
меъмории Бухоро ва Самарќанд, ки мувофиќи иќлими мост,
истифода шудаанд, ќатъиян рад мешаванд ва биноњое сохта
мешаванд, ки дар онњо унсурњои меъмории олмонии ќарнњои
гузашта, унсурњои услуби Барокко ва Готика бартарї дорад.
Њоло тасмим гирифтаанд, ки мардумро аз њавлињо берун
ронда, ба квартирањо љо кунанд. Њавлињоеро, ки мардум ба хуни
љигар сохтаанд, вайрон карда, ба љояш биноњои баланди 13-15
ошёна сохтан мехостаанд. Ба ин тариќ, гуё шањрро обод ва зебо
кардан мехоњанд. Аљаб ободї, ки бо хонавайронии мардум ба
315
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
вуљуд меомадааст! Ин на ободї, балки љабр дар њаќќи мардум,
поймоли њуќуќи шахс хоњад буд ва инро як рўйдоди иљтимоъии
манфї бояд донист. Агар дар њаќќи халќ ѓамхорї кардан хоњем,
нахуст бояд водопроводи Душанберо дуруст бикунем, ки мардум
оби њаром нанўшанд ва баъд бояд бикўшем, ки илоље ёфта ба
таќозои шароити иќлимии мо кам-кам мардумро аз квартирањои
блокдевори зарарнок бароварда , ба њавлињои барњавои шахсї љо
бидињем. Ё биноњое бисозем, ки ба услуби анъании бобоии
тољикон, ба услуби «чўбкорї», ки њоло дар Эрон ба услуби
«оњанкорї» табдил ва хеле ривољ ёфтааст, асос ёфта бошад. Тарзи
«чўбкорї» (ё «оњанкорї» бо хишти пухта) чи ба эътибори обу њаво
ва чи аз љињати зилзилабардорї мувофиќи иќлими мост.
Даст кашидани бинокорони мо аз усул (принсипњо)-и анъании
меъмории миллї шароити зиндагии мардумро дигар карда, онњоро
ба машаќќатњо дучор овардааст. Анъанањои меъморї њикмати
асрњоро дар худ инъикос додаанд. Аз он анъанањо рў тофтан
хилофи манфиатњои миллист. Банда дар ин масъала бовари комил
дорам.
Оре, њоло дар сиёсати шањрсозї ѓами халќро намехўранд,
балки дар андешањои дигаранд. Яке аз ин андешањо шояд њамон
аст, ки гуфтем: Њар чи зудтар моро аврупої кардан мехоњанд. Ва
њол он ки дар бисёр кишварњо њоло аз сохтани биноњои
истиќоматии баланди чандинќабатиии сиёњпўш даст кашидаанд.
Дар бисёр кишварњо чунин биноњо намесозанд, чунки ин биноњо ба
саломатии инсон зарар дорад.
Дар Тољикистон анъанањои бостонии шањрсозиро умри дубора
бахшидан лозим аст. Дар шањрњои ќадимии мо хона, ќасру кўшк,
мадраса, корвонсарой, хонаќоњ ва ѓайра чунон сохта мешуд, ки њам
дар гармии тобистон ва њам дар сардии зимистон зараре ба
истиќоматкунандагон намерасид. Агар дар ѓами халќ бошем, бояд
316
Хуросон аст ин љо
роњњое биљўем, ки он усули бинокории бостониро ба шароити
имрўз созгор биёварем.
***
Инак, ба баъзе гўшањои фазои фарњангии Тољикистон ва фазои
иттилоотии он ним нигоње андохтем ва аз вазъи онњо андаке огоњ
шудем.
Хонандаи азиз худ ќазоват бикунанд, ки дар сурате, ки 50
фоизи матбуоти Тољикистон ба забони русї будааст, дар фазои
иттилоотї - эфири шањри Душанбе ду радиои тољикї ва панљ-шаш
радиои русї садо медодааст, яъне забони тољикї фаќат 30-40,
бештар бошад 50 фоизи барномањоро ташкил мекардааст, дар
шабакаи тољикии телевизион, чунончи дар ТВТ, ба таъкиди
Муњиби Ќурбон
1
њар бегоњ 40-50 фоизи намоишњо ба забони русї
будааст, дар баъзе таълимгоњњои миёнаву олии имтиёздор 40-50
фоизи дарсњо (дарсњои асосї) ба забони русї (ва гоњ англисї), дар
Фарњангистони улуми Тољикистон пажўњишњои риштаи улуми
даќиќ ва табиатшиносї сад дар сад ба русї сурат мегирад,
рисолањои номзадї ва докторї (ба љуз риштаи суханшиносї) ба
русї навишта ва њимоя мешаванд, яъне забони тољикии илм ба
вуљуд намеояд, њама банкњо, офисњо ва ѓайра асосан ба русї кор
мекунанд ва њоказо, - худ ќазоват бикунед, ки дар ин сурат барои
забон ва фарњанги тољикї дар ќаламрави худ чи љойгоње боќї
мондааст. Ба пиндори мо, хулоса бояд ин бошад, ки забони
давлатии Тољикистон дар фазои фарњангї љойгоње басазо надорад
ва дар фазои иттилоотии кишвар бештар дигарон њукмронанд.
1
* Ниг. М. Ќурбон. Телевизиони тољикї ё кинохонаи Русия // Миллат, 2007, 7 март, №
10, сањ. 7 ва М. Шакурї. Фазо пурсадост, вале тољикї нест // Тољикистон, 2006, 26
январ, № 4, сањ. 8-9.
317
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Давлат фазои иттилоотиро танзим намекунад, онро дахолат
надорад, тамоман ба њоли худ гузоштааст.
Забони миллї шањпояи бинои давлат аст ва ин биноро устувор
медорад. Худо накунад, ки ин шањпоя суст бишавад. Агар корњо
дар љомиа на ба забони миллї, балки ба забони дигаре анљом
меёбад, бидонед, ки давлат ба коми дигарон аст.
Ба такрор гуфтан мехоњем, ки фазои иттилоотиро танзиими
давлатї мебояд, то ки дигарон натавонанд раъю андешаи худро ба
зењни мо љо кунанд. Иттилоот ва дониш, ба вежа улуми инсонї ва
иљтимоъї на ба он тарз, ки дигарон мехоњанд ба мо бифањмонанд,
таъбиру тафсир бикунанд, балки бояд ба забони модарї ва
полоишгарии фарњанги миллї ба дастраси мо ќарор биёбад, то ки
мо на танњо фањмиши дигаронро бидонем, балки фањмиши хоси
худро дошта бошем. Фазои фарњангї ва фазои иттилоотиро бояд
рўњияи миллї фаро гирад ва забони миллї њукмрон бошад. Моро
фазои фарњангии миллї лозим аст, на њар фазои фарњангие. Мо
нахуст бояд хонаи миллатро обод бикунем, на њар хонаеро. Аввал
хеш баъд дарвеш.
Агар давлат дар ин соња танзимгарии собитќадамонаи
мувофиќи манфиатњои миллї пеш нагирад, инкишофи таърихии
миллат мумкин аст аз роњи матлуб берун шавад. Мумкин аст, ки мо
ба роњи дигаре, ба роње, ки дигарон мехоњанд, бидароем ва худ аз
ин роњгумзадагї бехабар бимонем.
Њоло вазъи забони тољикї аз баъзе љињатњо сол то сол бадтар
мешавад. Банда ва баъзе муњаќќикони дигар дар ин бора зиёд
навиштаем. Хонандаи мўњтарам он навиштањоро нахонда бошанд
њам, агар дар кўчаву бозор ва автобусу троллейбус андаке ба гапи
атрофиён гўш бидињанд, зуд пай хоњанд бурд, ки гуфтори љавонон
бисёр вайрон ва дурушт шудааст, ба як забони нозебои дур аз
фарњанги сухан, ба лафзе омехтаи баднамои русиву тољикї гап
мезананд ва ќабоњати инро намефањманд. Ва њол он ки бештари ин
љавонон донишљўянд. Аз гуфторашон њељ маълум нест, ки онњо
318
Хуросон аст ин љо
тањсил доранд, чизе меомўзанд, аз љумла одоби сухан ёд мегиранд.
На, њаргиз чунин эњсосе пайдо намешавад.
Албатта, агар ањволи мактаб, радиову телевизион, матбуот
њамон бошад, ки гуфтем, бењтар кардани вазъи забон душвор хоњад
буд.
Дар баъзе дарсњо, ба вежа дар омўзиши компутер як забони
аљиб пайдо шудааст, ки омехтан русиву тољикї ва тољикї дар он
хеле кам аст. Њеч як аз маќомоти давлатї ин равандро назорат
намекунад.
Он љавонони корљўй, ки чанд сол боз њазор-њазор ба Русия
мераванд, агар ин рафтуомади онњо боз чанд соли дигар давом
бикунад, бегумон, ба забони мо баъзе дигаргунињо хоњанд овард.
Љои бањс нест, ки бештари ин дигаргунињо рўйдоде мусбат нахоњад
буд. Тавон гуфт, дар ояндаи наздик дарди тарљумазадагї хуруљ
хоњад кард, одигўї, гуфтори беибо, гап задани бенизом бештар
хоњад шуд. Мо бояд барои пешгирии инњо, барои суст кардани
таъсироти нави манфї омода бошем. Банда андешањои худро дар
ин бора дар фаслњои поин хоњам гуфт.
***
Ба муносибати падидањои љањонгарої дар Тољикистон боз як
масъаларо андаке дахл кардан мехоњам.
Љумњурии Тољикистон бо сарварии Љаноби Олї Эмомалї
Рањмон сиёсати дарњои бозро пеш гирифтааст. Хуб аст, ки кишвари
мо ба рўйи халќњои атроф аз дили худ дарњо боз мекунад. Як гўшаи
Тољикистон Дарвоз ном дорад, яъне дари воз аз ќадим хоси
тољикон буд. Имрўз Тољикистон роњњои хуб ва тунелњо месозад, то
аз бунбасти иртиботї рањої ёфта, ба дўстон пайванди бештар
дошта бошад.
Сиёсати дарњои боз имрўз яке аз навъњои љањонгароист ва
Тољикистонро ба арсаи љањон хоњад баровард.
319
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
Ба ин муносибат мехоњем ба таъкид бирасонем, ки албатта
Тољикистон бояд дарњои боз дошта бошад, вале шањри бедарвоза
набошад. Аз ањди бостон ќоида ин аст, ки барои њар хона ва њар
шањр дару дарвоза месозанд, то ки гоњ онро бикушоянд ва гоњ сахт
бубанданд.
Дар асрњои гузашта њатто гузарњои шањр дарвоза дошт ва онро
шаб ќулф мекарданд. Баъд ин расм барњам хўрд ва дар садаи нуздањ
гузарњои Бухоро, Самарќанд, Хуљанд, Истаравшан, Њисор, Кўлоб
ва ѓайра дарвоза надоштанд. Умуман, мардуми тољик ба
дарбастагї одат накардаанд ва дар шањрњои калон њам дарвозаи
њавлиро сахт ќулф намекарданд. Лекин ба њар њоле њавлї ва шањр
дарвоза дошт ва гоњ намехостанд, ки онро бикшоянд. Ва ин
дарбандї њам хикмат дошт.
Дил бисёр мехоњад, ки дар сиёсати имрўзи давлати мо он
њикмати даркушоиву дарбандї риоя шавад. Зарур аст, ки барои
бархе аз омилњои харобкори љањонгарої дарњои мо баста бошад,
роњ ёфтани баъзе равандњои нораво то њадди имкон пешгирї
шавад.
Агар њама дару дарвозањо њамеша кушода бошад, имконе
пайдо мешавад, ки бархе ќуввањои фурсатљўй ба хонаи мо сар
дароваранд ва моро помол бикунанд. Ин эњтимол њамеша вуљуд
дорад.
Бисёр рўйдодњо ишора бар он доранд, ки баъзењо моро зери
даст ва зери по гирифтан мехоњанд. Сиёсати дарњои боз, ки дар
шароити Тољикистони кунунї бисёр дуруст ва оќилона аст, барои
бастани роњи онњое, ки бо нияти нохуб аз дари мо даромадан
мехоњанд, омодагии махсусе бояд пешбинї кунад.
8
Ба пиндори мо натиљагирї аз он чї гуфта шуд, ин аст, ки имрўз
ба сари истиќлоли фарњангии мардуми тољик ва њастии маънавии
онњо хавфи тоза омадааст. Оѓози ин хавф аз ќарни бист аст. Аз
320
Хуросон аст ин љо
дањаи бистуму сиюми садаи бист бо сиёсати маънавиятситезї ва
миллиятзидоии импиротурии шўравї забони тољикї хеле осеб дид,
яъне пояи њувияти миллї ларзон шуд. Мо њанўз ин осебро бартараф
накарда будем, ки равандњои љањонгарої оѓоз ёфт. Бархе аз
равандњои љањонгарої забон ва фарњанги миллии моро зери нуфузи
худ гирифта ва таъсири манфї расонида истодаанд. Дар сурате ки
бо пошхўрди импиротурии шўравї тињигоњи маънавї ба вуљуд
омада, бо фољиањои љанги дохилии солњои 1992-1997 дар љомиаи
тољикон шуури иљтимоъї суст ва шуури миллї кунд шуда буд,
таъсири манфии чањонгарої дар Тољикистон заминаи мусоид
пайдо кард. Њоло дар љомиаи тољикон бисёр омилњои пурзўр
худбехабарии фарњангї ва худбегонагии миллии шахсро ќувват
медињанд ва барои шаклгирии шахсияти бегонафарњанг шароит
омода мекунанд. Ин раванд дар Тољикистон дар садаи бист оѓоз
ёфта буд ва акнун торафт зўр мегирад.
Мо бар инем, ки тамоюлоти миллиятзидої, ки дар равандњои
љањонгарої њаст, ба сари миллати тољик хатари љиддї овардааст.
Лозим аст, ки барои пешгирї аз оќибати манфии равандњои
љањонгарої кўшише бикунем. Инро њам бояд бидонем, ки ин љо ба
андак кўшиш ба мурод намерасем. Тањољуми фарњангї ва раванди
њувиятзидої чунон пурзўр аст, ки гумон аст битавонем аз њама
пайовардањои он худро бирањонем. Бо вуљуди ин, чорањои љиддї
бояд бияндешем, то таъсири равандњои номатлуб кам шавад. Зарур
аст, ки чорабинињои калоне пеш бигирем, то хатаре, ки ба сари
миллат омадааст, ба ќадри имкон бартараф гардад.
Пас чї бояд кард? Он чорабинињои бузург, ки мо бояд пеш
бигирем, аз чи иборат хоњад буд? Ба ин гуна пурсишњо
мутахассисони сохањои гуногун, чунончи иќтисоддонњо,
кормандони љабњаи бонку молия, сиёсатмадорону сиёсатшиносон
ва ѓайра њар кадоме аз рўйи ихтисоси худ бояд посух биљўянд. Бояд
321
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
мутахасисони њама соњањои илму дониш ва давлатдорї сафарбар
шаванд, то посухе њамаљониба ба даст биёяд.
Банда бар ин боварам, ки њолати пурхатар ба сари миллати мо
зиёд омада буд ва аз ин рў бояд ба таърих назар андозем ва аз
таљрибаи таърихии миллат, ки басо ѓаноманд аст, посух биљўем.
Ба ин маќсад банда мехоњам баъзе порањои таърихи мардуми
тољикро ёдовар бишавам.
Ба фањми банда, даврањои оѓозини шаклгирии халќи тољик
гувоњї аз он медињад, ки нахуст истиќлоли сиёсї барои эњёи миллии
мардуми эронї имкон пеш овард. Истиќлоли сиёсї бо таъсиси
давлати бузурги Сомониён муяссар шуд. Миллат пеш аз ин, пеш аз
таъсиси давлати Сомониён ду ќарни хомўширо аз сар гузаронд, ки
хомўшии маънавї, хомўшї дар соњаи фарњанг буд. Ин хомўшї
чунин маънї надошт, ки равандњои фарњангї ќатъ шудаанд. На,
равандњои муњими фарњангї идома доштанд, вале чунин як омили
пурзўри созмондињї дар миён набуд, ки он равандњоро ба як нерўи
сарнавиштсоз, ба як нерўи рањоибахш аз нобудї, ба як омиле, ки
омодасози заминаи умри дуборам миллат бошад, табдил бидињад.
Ба њар њол, љомиа чунин заминаи солими фарњангиро доро буд, ки
як нерўи бузурги сиёсї ба майдон омад ва истиќлоли сиёсии
миллатро таъмин кард. Истиќлоли сиёсї истиќлоли фарњангии
миллатро устувор кард, омилњои њувиятсозро фаъолият бахшид ва
умри дубораи миллат фаро расид. Як натиљаи эњёи миллии Эрон
њамин аст, ки дар шарќи он халќи тољик ташаккул ёфт. Халќи тољик
зодаи эњёи маънавии Эрон аст, маънавиятзода аст,
маънавиятпарварду маънавиятпарвар аст.
Ба такрор ёдрас мешавем, ки эњёи миллї бо тараќќии беназири
фарњанг, илму њунар, иќтисоду истењсол даст дод ва ин њамаро
давлати миллї, давлати Сомонї бунёд нињод.
Давлати миллї дар њама асру замон поя бар андешаи миллї
дошта, рисолати таърихии он омода сохтани заминаи баќои умри
322