Шакури Мухаммадджон. Хуросон аст ин чо
Подождите немного. Документ загружается.
Хуросон аст ин љо
миллат аст. Ба вежа, дар сарзаминњое чун Мовароуннањру Хуросон,
ки аз ањди бостон ќаламрави маънавият буданд, давлати миллї бо
устувор кардани дарунмояи маънавии њастии миллат вазифањои
таърихиеро, ки як-як пеш меоянд, иљро карда, барои њифзи њувияти
фарњангии миллат талош меварзад ва миллатро барои тайи роњњои
ноњамвори таърих, барои расидан ба сарманзили маќсуди таърихї
сафарбар мекунад.
Ба гумони мо, давлати Сомонї наќши миллатофаринї иљро
кард, неруњои эљодкории миллатро ба љунбиш оварда, чунин
шароити иљтимоъиву сиёсї фароњам кард, ки миллат њама њастии
маънавии худро мукаммалан аз ќувва ба феъл овард ва мављиботи
пояндагии таърихии худро таъмин намуд.
Имрўз, ки даврони љањонгароист, боз њам давлати тозабунёди
тољикон барои устуворї бахшидан ба њувияти миллат, барои ин ки
мардуми тољик дар роњи чањонгарої ба халќи љањон омехта
нопадид нашавад ва истиќлоли фарњангии худро њифз намояд,
мубориза хоњад кард. Яъне имрўз рисолати таърихии давлати
миллї аз он ки дар ањди Сомониён буд, хеле фарќ дорад. Барои он
ки ин фарќ бењтар маълум шавад, боз ба таърих, ин бор ба таърихи
наздик як нигоњ андохтан лозим меояд.
Инќилоботи солњои 1917 ва 1920 фаъолияти
маорифпарваронро ќатъ намуд. Инќилоб дар Мовароуннањр
пантуркизмро ба сари њокимият овард ва ба хусус шахси якуми
Љумњурияти Халќии Шўроии Бухоро Файзуллоњ Хоља
панкуркисти гузаро буд. Пантуркизм, ки ба сари ќудрат расид,
мањви маънавии тољикон як бахши сиёсати давлати шўравї шуд.
1
Тољиконро дар санадњои расмї узбек навиштан гирифтанд, забони
форсии тољикиро аз мактабу маориф, матбуоту нашриёт,
1
Дар бораи мањви маънавии тољикон мурољиат шавад ба рисолаи
банда «Фитнаи инќилоб» // Озодагон, 2008, № 19-26.
323
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
коргузории идорї берун ронданд. Инкори мављудияти халќе ба
номи тољик чунин маънї дошт, ки тољиконро маънан нест бояд
кард. На љисман, балки маънан нобуд кардан, аз онњо турк сохтан
лозим буд, яъне боз ба сари миллати тољик хавфи калоне, хавфи
нобудї омад.
Муборизаи зидди пантуркизми давлатї аз аввали инќилоб сар
шуда, ба шаклњои гуногун давом кард, лекин фаќат пас аз таъсиси
Љумњурии мухтори Тољикистон натиљањои љиддї дод. Таъсиси
давлат боис шуд, ки мубориза натиљаи љиддї бидињад. Љумњурияти
мухтори Шўроии Сотсиалистии Тољикистон соли 1924 дар њайъати
Ўзбекистони шўравї таъсис шуд. Љумњурияти Тољикистон нињоде
хеле дур аз истиќлол ва мухторият буд. Таъсиси мухторияти
Тољикистон дар њайъати Ўзбекистон чунин маънї дошт, ки
шўравиён тољикро дасту по баста ба турк супурданд. Тољикистон
тобеъияти дукарата дошт: аввал ба Ўзбакистон, баъд ба маркази
импиротурии шўравї тобеъ буд. Пас аз соли 1929, ки Љумњурии
иттифоќии Тољикистон ташкил гардид, агарчи чанд гоњ сарварони
он тољикон буданд, аз истиќлол нишоне набуд ва гоњ Тољикистони
шўравиро давлати миллї номидани мо (аз љумла каминаи
нигоранда) дуруст набуд.
Оре, мухторияти соли 1924 ба ном давлат ва вонамуди давлату
давлатдорї буду бас. Бо вуљуди ин, бо таъсиси ин мухторият
муборизаи зидди пантуркизм ранги расмї гирифт. Бо таъсиси
љумњурияти мухтор мављудияти халќи тољик (гарчи бо харобазори
кўњистони Бухорои Шарќї мањдуд буд) эътироф шуд. Он гоњ устод
Айнї навишт: «баъд аз таќсимоти њудуди миллї, ки дар Осиёи
Миёна ба вуќўъ омад, тољикон њам соњиби њукуќ шуданд».
1
Он гоњ
давлати навбунёди тољикон бо њама нотавонї ва мутеъї ба њимояи
њуќуќи миллати тољик камари њиммат баст. Нахуст, мављудияти
1
С. Айнї. Куллиёт, љ. 11, ќ. 2. – сањ. 348.
324
Хуросон аст ин љо
ќавми тољик ва њаќќи меросбарии фарњангии ў , њаќќи ў ба забону
адабиёти њазорсола, ки забони форсї ва адабиёти форсї ном дошт,
њаќќи ў ба мероси фарњангии бостонї бояд исбот мешуд, то
худшиносии таърихї ва ёди фарњангии миллат дуруст шакл
бигирад.
Яъне боз њам, чунонки дар давраи Сомониён, буд, масъалаи
забон ва истиќлоли фарњангї, масъалаи фарњангу маънавият
ањамияти якумдараља пайдо кард.
Пешвои маънавии халќи тољик Садриддини Айнї, пешвоёни
сиёсии он Абдулќодир Муњиддинов, Нусратуллоњ Махсум,
Абдурањим Њољибоев, Шотемур, Чинор Имомов ќариб њама
зиёъиёни тољик талоши сахте оѓоз карданд. Матбуоти тољикии
тозабунёдро, ки аз соли 1924 пайдо шуд, рўзномањои «Овози
тољик», «Тољикистони сурх» ва маљаллаи «Рањбари дониш»-ро аз
назар гузаронем, мебинем, ки масъалаи асосї дар онхо масъалаи
забон, адабиёт, фарњанг аст. Сиёсати фарњангии замони шўравї ва
баъзе каљравињои идеологї имкон надод, ки чанде аз ин масъалањо
дуруст њал шавад, лекин њоло барои мо муњим он аст, ки муборизаи
зидди пантуркизм, мубориза дар роњи њифзи миллати тољик аз
мањви маънавї дар нимаи дувуми дањаи бистуми садаи бистум бо
пеш гузоштани масъалаи забон ва фарњанг шурўъ шуд ва ин
муборизаро давлати навбунёд ташкил кард.
Соли 2007 Донишгоњи фанноварї (технология)-и Тољикистон
китобе ба номи «Забони тољикї дар мабнои мубоњисањо» чоп кард,
дар ин китоб, ки бештар аз 700 сањифа дорад, маќолањои оид ба
забон, ки дар матбуоти тољикї аз соли 1926 то соли 1931 чоп шуда
буданд, гирд оварда шудаанд, Талоши фаъолтарин зиёъиёни тољик,
ки дар роњи њифзи забони миллии мо, содагиву равонии он, тоза
кардани он аз бодовардњои замон кардаанд, инчунин муборизаи
равшанфикрони тољик бо пантуркизм ва падидањои гуногуни он аз
ин китоб хеле хуб дида мешавад. Аз китоби «Забони тољикї дар
325
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
мабнои мубоњисањо» бовар њосил мекунем, ки дар њаќиќат он солњо
масъалаи асосї дар матбуоти тозабунёди тољикї масъалаи забон
будааст. Матбуоти тољикї аз аввали пайдоишаш ба майдони
талошу пархоши фарњангї табдил ёфт ва мавзўъи асосии ин
пархош забон буд. Ин муборизаро давлат дастгирї мекард. Баъзе
зиёъиёни сиёсї низ ба ин мубориза ширкат доштаанд. Абдулќодир
Муњиддинов маќолаи пурмазмуне бо сарлавњаи «Фикрњои мо дар
бораи забони тољикї» ба чоп дод, ки яке аз муњимтарин
навиштањои нимаи дувуми дањаи бистум дар бораи забони
тољикист.
Тавон гуфт аз нимаи солњои бисти ќарни бист, аз аввали
таъсиси Тољикистон то аввалњои дањаи сивум масъалаи забон дар
маркази диќќати њукумати Тољикистон ќарор дошт ва тасмимњои
он бештар солим ва муњим буд.
Ин аст, ки масъалаи забон, фарњанг, маънавият бештар аз
њазор сол боз, ба вежа дар муњимтарин даврањои сарнавиштсоз
љузъи асосии масъалаи растагории миллї ва таъмини пояндагии
њастии таърихии халќи тољик буд. Ва чи якумин давлати миллии мо
давлати Сомониён, чи мухторияти сиёсии соли 1924 масъалаи
забон, фарњанг, маънавиятро њувиятсозу миллатсоз дониста,
таъмини баќои умри миллатро вобаста ба он баррасї кардаанд.
Албатта, иќтисод, истењсолу истеъмол низ дар сарнавишти миллат
ањамияти калон дорад, вале ба њар њол, инњо ба њастии љисмонии
миллат дахл дорад, аммо чун хавфе ба сари миллат меояд, чун на ба
њастии љисмонии миллат, балки ба њастии маънавии ў ќасд
мекунанд, дигар масъалаи забон, фарњанг, маънавият ба сафи якум
мегузарад. Имрўз њам дар оѓози садаи бисту як низ гўё њеч ќуввае ба
њастии љисмонии тољикон ќасд накардааст ва касе мањви љисмонии
миллати моро маќсад ќарор надодааст. Имрўз ба сари мо аз њар сў
тањољуми фарњангї меояд. Чунин раванди љањонгарої ба њастии
маънавии миллати тољик, ба забон ва фарњанг, ба њувияти миллии
326
Хуросон аст ин љо
он тањдид мекунад. Њамон нияти якрангї овардан ба чањон, ки дар
боло гуфтем, њамоно маънои мањрум кардани миллатњо аз њувияти
фарњангї ё ки суст кардани њувияти фарњангї, камранг кардани
махсусиятњои миллиро дорад.
Пас дар мавриди пешгирии равандњои норавои љањонгарої,
пешгирии ташаккули шахсияти бегонафарњанг низ мушкилкушои
мо нахуст забон, фарњанг ва маънавият аст.
Аз њама бештар бо устувор кардани њувияти фарњангї ва
пояњои хастии миллї хатарњоеро, ки бо љањонгарої меояд,
бартариф тавон кард. Агар натавонем њама хатарњоро бартараф
бикунем, лоаќал бархе аз онњоро бояд њатман аз сар дафъ бикунем,
бикўшем, ки баъзе равандњои нораво сусттар ва камзарар шавад.
Давлат бояд ин муборизаро сарварї, ташкил ва танзим
бикунад.
Мо њоло мехоњем андешаи худро дар бораи ин ки муборизаи
зидди љанбањои номатлуби љахонгарої бояд чї гуна сурат бигирад,
дурусттар он ки давлат бояд онро чї тавр сурат бидињад, баён
бикунем. Бештари он чї гуфта хоњад омад, пеш аз ин дар
навиштањои дигар гуфта шуда буд. Бо вуљуди ин ба такрор бошад
њам, баъзе гуфтањои парокандаро як љо пањлўи њам гузошта,
диќќати ањли љомиаро ба сари ду-се масъала љамъ овардан мехоњем.
9
Пас забон, фарњанг, маънавият, дар љомиаи тољикон бояд ба
маркази диќќат гузошта шавад. Коре бояд кард, ки шахсияти инсон
парвардаи забони модарї, фарњанги миллї ва маънавиёт бошад, то
ки шахс барои огоњона ва эљодкорона пазируфтани унсурњои
ќарзии њувиятсоз, унсурњои фарњанги дигаре омода бошад.
Нахуст он тасаввурро решакан кардан лозим аст, ки мегўянд:
аз забон, фарњанг, маънавият шиками касе сер намешавад. Њоло ин
327
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
тасаввур дар љомиаи тољикон барои худ љойгоњи багустариш
ёфтааст. Боре дар як толори калон чун гуфта шуд, ки аз забон,
фарњанг, маънавият шиками касе сер намешавад, њама ањли толор
сахт кафкўбї карданд, яъне он гуфта бисёр маъќул шуд, хоњиши
дили њозирони толорро ифода кард. Бояд бо ќатъияти тамом
бигўем, ки чунин фањмиш нодуруст аст ва барои муайян кардани
роњи миллат ба сўйи фардо бисёр зарар дорад. Чунин тасаввур, ки
аз забон, фарњанг, њунар, зебоишиносї, фалсафа ва ѓайра шикам
сер намешавад, дар натиљаи фањмиши нодурусти моњияти њастии
инсон пайдо шудааст. Инсон мављуди маънавист. Фарќи инсон аз
њайвон он аст, ки њайвон танњо њастии љисмонї дорад ва инсон бо
аќлу фањм, бо маънавиёт бартарї ёфтааст. Агар инсон фаќат дар
ѓами шикамсерї бошад, шикамбанда хоњад буд, аз њайвон тафовут
нахоњад дошт. Нахуст онњое, ки шикамсериро маќсади зиндагї
ќарор додаанд, ба доми моддигароёни Ѓарб хоњанд афтод. Дар
Ѓарб асбоби шикамчаллонї њама омода ва пурљило назар
мерабояд. Вале ин љилоро бахше аз ормонњои башарї набояд
донист.
Дарунмояи њастии мардум маънавият аст. Њастии љисмонї
зоњири њастист, асли њастї нест. На њусни зоњирї, балки њусни
ботинї, њусни маънавию ахлоќї моњияти инсонро падид меоварад.
Мафњумњои «ѓизои моддї» ва «ѓизои маънавї»-ро ба њам зид
набояд гузошт. Инсонро њам ѓизои моддї лозим аст, њам ѓизои
маънавї. Њар кас бо ѓизои моддї ќаноат бикунад, моњияти инсонии
худро аз даст хоњад дод. Инсонро ѓизои маънавї на камтар аз ѓизои
модди лозим аст, то асли инсонии инсон нерў афзояд.
Ба хусус чун дар садаи бист, дар даврони миллиятситезї ва
маънавиятзидої мардуми мо кам ѓизои маънавї гирифтанд, имрўз
ба ин навъи ѓизо бештар эњтиёљ доранд. Илова бар ин, агар инро ба
назар бигирем, ки хавфи моддигароии Ѓарб ва ѓарбзадагї пеш
328
Хуросон аст ин љо
омадааст, шак намемонад, ки имрўз мардуми тољик ба ѓизои
маънавї бештар аз њар замони дигар эњтиёљ доранд.
Ѓизои маънавї фарњанг аст. Имрўз мардуми тољикро бештар
аз њама фарњанг лозим аст, фарњанги миллї, ќувват гирифтани он,
рушду камоли он зарур аст. Фарњанги сухан, фарњанги муомила ва
ахлоќу одоб, фарњанг (фанн)-и кор, фарњанги сиёсї ва њоказо дар
байни мардуми мо њанўз паст аст ва сатњи онро боло бурдан лозим
аст. Анъанањои бостонии фарњанги миллї, ки бархе аз онњоро
фаромўш кардаем, бояд ба дастраси наслњои наврас ќарор биёбад,
то пайванди имрўзу фардо бо дирўзу парирўз барќарор бошад.
Пайванди маънавї бо дирўзу парирўз шахсро ончунон нерўйи
ботинї ато мекунад, ки метавонад баробари падидањои манфии
ѓарбгарої сахт биистад.
***
Пайваста афзудани арзишњои маънавї чи ба воситаи
меросбарї ва идомакорї, чи ба воситаи тамос бо халќњои дигар ва
истифода аз дастовезњои фарњангии онњо дар њама асру замон аз
муњимтарин вазифањои таърихї буд ва имрўз бешгар ањамият
пайдо кардааст. Аз љумла љањонгарої як навъи «ѓизои маънавї»
љустан ва густариш додани доираи ин љустуљў дар миќёси љањон аст.
Як маќсад аз љањонгарої афзудани дороињои маънавии миллат аст.
Мо дар ин бора поинтар андак ба тафсил сухан хоњем кард.
Њоло дар бораи як љињати маънавиятљўињои байналмилалї ва
тамоси фарњангии халќњо каме таваќќуф кардан мехоњем.
Чун мардуми тољик бо халќи дигаре тамос мегирад ва аз
фарњанги ў бањра мебардорад, ба вежа агар таъсирпазирии
фарњангии ў каму беш густурдагї дошта бошад, мумкин аст, ки аз
фарњанги худ баъзе чизњо аз даст бидињад. Фархангњои таъсиргузор
њар чї пурзўртаранд, эњтимоли он аст, ки фарњанги таъсирпазир
329
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
бештар талафот бидињад. Ин як ќонунияти умумии амали
мутаќобилаи фарњангњои мухталиф аст.
Мо, тољикон дар садаи бист ба ин њаќиќат бовар њосил кардем.
Халќи тољик дар садаи бист ба фарњанги ѓарбиён ва бештар аз њама
бо фарњанги русї тамоси густурдае устувор дошт. Робитањои
эљодии фарњанги тољикї бо фарњанги русї аз бисёр љињат ба суди
мо, мардуми тољик сурат гирифт. Бо таъсири равандњои нави
иљтимоъиву сиёсї, бо таъсири фарњанги русї дар адабиёту санъати
тољикї дигаргунињои муњим рўй дод, ки бисёре аз онњо натиљаи
мусбат овард. Муњим он аст, ки адабиёту санъат мазмунан ва
шаклан нав шуд, имконияти тозаи бадеъї дар љустуљўњои эљодї
пайдо кард, созгор ба замон ва таърихи миллат гардид. Илми нави
замонї дар Тољикистон зери нуфузи мактабњои илмии Русия ќомат
рост кард ва њоказо.
Пањлўи дигари робитањои фарњангии мо дар садаи бист он аст,
ки дар бархе аз мавридњо дастовардњои навини фарњангии мо хеле
гарон афтод, яъне мо ба ивази он комёбињо аз баъзе андўхтањои
маънавии худ мањрум шудем, баъзе анъанањои муњимми миллиро
фаромўш кардем, гоњ-гоње њатто аз њама таърихи худ рўй
гардонидем. Сиёсати мустамликадории болшавикї чунон буд, ки
масъалањои забон, фарњанг, маънавият ба куллї ранги сиёсї
гирифта, ба идеологияи шўравї тобеъ гардид ва аз чорчўбаи он
наметавонист сар берум оварад. Забони русї дар њама љумњурињои
шўравї њукмронии мутлаќ дошт ва забони тољикї дар зери фишори
сахти он бисёр осеб дид, бо фишори сиёсї пирўзї ёфтани одигарої
ва тарљумазадагї дар забон яке аз осебњои калон ба њастии миллии
мардуми тољик буд. Муборизаи зидди дин, ба вежа зидди ислом дар
љомиа зарарњои калон овард, чунончи љанбаи маънавии њаёти
инсонро суст кард, имону эътиќод, худољўиву худотарсиро коњиш
дод, одамият, ахлоќу одобро кам кард. Дар љомиаи шўравї
нобакороне, ки на аз Худо метарсиданд, на аз банда, имкони бепоён
330
Хуросон аст ин љо
ба даст оварданд, ки бар сари ањли љомиа чормаѓз бишкананд.
Атеизми давлатии болшавикон яке аз фалокатњои бузург буд, ки ба
сари љомиа омад.
Дигар мањрумиятњои хурду калон чун аз даст додани
анъанањои миллии санъати меъморї, ки дар боло ишора кардем,
низ зиёд буданд.
Муносибати тољикони Варорўд бо фарњанги русї дар садаи
бистум яке аз навъњои муносибати мутаќобилаи озоди
байналмилалии халќњо ва фарњанги онњо набуд, ки дороиафзоии
мутаќобилаи фарњангњо натиљаи он бошад, балки муносибати
фарњангии сиёсие буд, ки дар натиљаи тобеъият ба як абарќудрати
љањон ба миён омадааст ва дар бисёр мавридњо ранги ситами
миллї, ситами иљтимоъиву маънавиро гирифтааст.
Хавфи он ки муносибатњои фарњангии мо бо бархе аз халќњо
чунин шаклњо бигирад, бо сиёсат ва зўроварии сиёсї алоќамандї
пайдо бикунад, имрўз њам аз миён нарафтааст. Эњтимоли он ки
њангоми љањонгарої ин хатар боз ба сари мо биёяд, вуљуд дорад.
Дахолати сиёсат ба тамосњои фарњангї, иќтисодї ва ѓайра бояд
пешгирї шавад ва ё ночиз бошад, наќши мусбат дошта, наќши
манфї надошта бошад.
Аз он чи дар ин фасл гуфта омад, ба андешаи мо нахуст ду
хулоса бояд баровард. Якум ин ки он арзишњои фарњангии
њувиятсозро, ки дар садаи бист ќисмаи ё комилан аз даст додем, дар
даврони истиќлол бояд бикўшем, ки боз баргардонем, дубора ба
кор бигирем ва мувофиќи асри нав такмил бидињем, то барои
пешбурди миллат дар шароити таърихии кунунї хидмат бикунанд,
моро ба асли худ бипайванданд ва барои оянда роњ равшан
бикунанд. Чунончи, бояд хати ниёгонро ривољ бидињем, то аз дарди
манќуртият, ки бисёр падидањои он ба маѓзи устухони мо
нишастааст, рањої биёбем; забони форсиии тољикиро аз чанголи
бадханљоли одигўї ва тарљумазадагї бирањонем, то нанги бесаводї
331
Муњаммадљони Шакурии Бухорої
ва камсаводї аз сари мо дафъ шавад; барои амиќбурди шуури
динии ањли љомиа бикўшем, то мардуми мо ба ном мусулмон
набошанд, балки дар воќеъ, мўъмину мусулмони њаќиќї буда,
фармудањои дини мубини исломро дастурї амал дар рафтору
гуфтори худ ќарор бидињанд, зеро худољўиву худотарсї инсонро ба
асли инсонии ў мерасонад ва ин ба суди миллат аст ва аз ин рў,
давлат бояд ба баланд шудани шуури динї мусоидат кунад ва м.и.
Дувум он ки чун бо ќувват гирифтани равандњои љањонгарої
тамоси мо бо халќњои дигар, аз љумла бо халќхои бузурги љањон
густариш меёбад, бояд фаромўш накунем. ки њар чї бештар аз
фарњанги он халќњо таъсир мепазирем, њатто агар он таъсир њама
мусбат њам бошад, эњтимоли он њаст, ки аз фарњанги миллии мо
баъзе чизњо аз байн биравад, фарњанги мо бо таъсирпазирї ва
вомгирї аз дигар фарњангњо бар худ ѓано афзояд њам, бо аз даст
додани бархе аз унсурњои худии њувиятсоз, бо мањрум шудан аз
бархе аз анъанањои чандинасраи миллї ѓаномандии он коњиш
меёбад.
Бояд бикўшем, ки чунин нашавад, фарњанги мо бо таъсиргирї
аз дигар фарњангњо бурд бикунад, бохт надошта бошад ва агар
дошта бошад, бохти ночиз бошад, ки ба њастии маънавии миллат
зиёни зиёд наёварад.
Давлат бо барномарезињои бузурги нозукбинона равандњои
љањонгароиро танзим мекунад, аз љумла робитањои фарњангии
байналмилалии миллатро бо назардошти суду зиёни онњо ба низом
медарорад. Наќши давлат дар танзими љањонгарої, аз љумла
робитањои фарњангї аз муњимтарин омилњоест, ки равандњои
асосиро ба суди миллат ва кишвар мегардонад, то он равандњо то
имкон њаст, камзиён бошанд.
Равандњои љањонгароиро ба њоли худ гузоштан мумкин нест.
Танзими давлатии равандњои љањонгарої зарур аст.
332