Беларуская мова. Прафесійная лексіка

Подождите немного. Документ загружается.

рускі»), з’яўляюцца вершы Я. Лучыны. У 1906 г. выдаюцца газе-

ты «Наша Доля», пасля – «Наша Ніва». У «Нашай Ніве» друка-

валі свае творы класікі беларускай літаратуры: Я. Купала, Я. Ко-

лас, М. Багдановіч, Цётка, С. Палуян і інш. Іх творчасць і стала

пачаткам новай беларускай літаратурнай мовы. Нагадаем, што

фарміравалася яна не на кніжных традыцыях, як многія іншыя літа-

ратурныя мовы, а цалкам «вырастала» з народных гаворак, затым

апрацоўвалася, удасканальвалася майстрамі беларускага слова.

(Аднак працэс развіцця сучаснай літаратурнай мовы расцягнуўся

больш чым на стагоддзе. Па сутнасці, яшчэ ў пачатку ХХ ст. бела-

руская мова была неўнармаванай, развівалася ў асноўным у жан-

ры мастацкай літаратуры.)

У 1918 г. была ўтворана Беларуская Народная Рэспублі-

ка (БНР) і беларуская мова ўпершыню пасля часоў ВКЛ набыла

статус дзяржаўнай, г.зн. на ёй працавалі ўрад і іншыя грамадскія

ўстановы. Распачаўся працэс беларусізацыі. Да беларускага

пісьмовага слова далучыліся мільёны людзей. Толькі за перыяд з

1920 па 1926 гг. пачалі сваю творчую дзейнасць каля 500 маладых

літаратараў, сярод іх А. Александровіч, А. Бабарэка, Я. Пушча,

М. Чарот, А. Дудар. К. Чорны, З. Бядуля, К. Крапіва і інш. (Вялікі

парадокс 1960–1970 гадоў у тым, што ў той час, як у нас скарача-

лася колькасць чытачоў беларускай літаратуры, яна выйшла на

сусветную арэну. Гэта быў плён нацыянальна-культурнай палітыкі

20-х гадоў). Упершыню былі створаны на беларускай мове пад-

ручнікі для школ па ўсіх прадметах, слоўнікі (у прыватнасці, слоўнікі

вайсковай тэрміналогіі, прававой, батанічнай; дыялектныя слоўнікі,

перакладныя і інш.). У канцы 1920-х гадоў амаль уся літаратура

(каля 90 %), якая выпускалася ў рэспубліцы, была беларускамоў-

най (!), звыш 80 % школ мелі беларускую мову навучання. Бела-

руская мова стала мовай справаводства, навукі. У 1918 г. Браніс-

лаў Тарашкевіч падрыхтаваў «Беларускую граматыку для

школ», якая дала пачатак станаўленню новай беларускай арфа-

графіі. У «Граматыцы» ўпершыню былі прыведзены ў сістэму пра-

вілы напісання спрадвечна беларускіх слоў і асобна вызначаны нор-

мы напісання слоў іншамоўнага паходжання. «Граматыка» Тараш-

кевіча на працягу 20-х гадоў ХХ ст. заставалася адзіным стабіль-

ным вучэбным дапаможнікам, на аснове якога ствараліся падручнікі

і даследаванні па беларускай мове. (Дарэчы, беларуская дыяспара

і сёння карыстаецца дадзенай арфаграфіяй, якая атрымала неафі-

цыйную назву «тарашкевіца»).

5. Русіфікатарскі характар нацыянальна-моўнай палі-

тыкі дзяржавы на працягу 30–80 гадоў ХХ ст.

Аднак ужо ў 1930-я гады пасля ўсталявання таталітарнага ста-

лінскага рэжыму працэс беларусізацыі быў гвалтоўна спынены.

Пачалася кампанія па выкрыцці т.зв. «нацыянал-дэмакратаў» (нац-

дэмаў), да якіх адносілі амаль усіх, хто так ці інакш быў звязаны з

беларускай культурай, навукай. У выніку рэпрэсій загінулі тысячы (!)

грамадскіх дзеячаў, вучоных, пісьменнікаў, работнікаў асветы

(толькі за адзін дзень у Мінску было расстраляна восем літарата-

раў: А. Дудар, М. Зарэцкі, П. Галавач, А. Вольны, В. Каваль,

В. Сташэўскі, В. Маракоў, І. Харык; збіраліся матэрыялы для

арышту Я. Купалы і Я. Коласа). Знішчалася беларуская творчая

інтэлігенцыя. Вось як пра гэта гаворыць у сваёй публіцыстычнай

кнізе «Толькі мы самі» Ніл Гілевіч: «У 1930 г. было рэпрэсіравана

35 літаратараў, у 1933 – 27, у 1935 – 50, у 1937 – 43. У выніку да

1939 г. з усяго Саюза пісьменнікаў Беларусі засталося ў жывых

каля 15 душ!.. Кожныя дзевяць з дзесяці беларускіх літаратараў

былі рэпрэсіраваныя, расстраляныя або сасланыя на лютую пагі-

бель на край свету... А яшчэ мастакі, артысты, вучоныя ды проста

настаўнікі, аграномы, інжынеры – толькі за тое, што карысталіся

беларускай мовай. Многія тысячы таленавітых людзей (інтэлекту-

альны хрыбет народа) загінулі ў лагерах».

У 1938 г. выходзіць пастанова ЦК ВКП(б) «Аб абавязковым

вывучэнні рускай мовы ў школах нацыянальных рэспублік і

абласцей» [1].

У 2-й палове ХХ ст. беларуская літаратурная мова існавала ва

ўмовах канкурэнцыі з рускай мовай (у савецкі перыяд было прыня-

та гаварыць аб гарманічным развіцці беларуска-рускага двухмоўя,

аб росквіце нацыянальных моў у сацыялістычным грамадстве).

Нацыянальна-моўная палітыка дзяржавы мела русіфікатарскі

характар. На працягу 1950–1980 гадоў сфера выкарыстання бела-

рускай мовы хутка звужалася: скарачаліся тыражы беларускамоў-

ных выданняў, беларускамоўныя школы пераводзіліся на рускую

мову навучання (усё гэта назіраем і сёння). Руская мова, па сут-

насці, са сродку міжнацыянальных зносін ператварылася ў

дзяржаўную мову нашай рэспублікі [5].

Разам з інтэнсіўнай урбанізацыяй Беларусі, з пашырэннем рус-

камоўных каналаў інфармацыі русіфікатарская палітыка пры-

вяла да страты ў значнай часткі насельніцтва пачуцця каш-

тоўнасці беларускай мовы, да дэфармацыі нацыянальнай

свядомасці. Назіраліся такія абсурдныя з’явы, калі, скажам, бацькі

(прычым нават не ваеннаслужачыя) маглі вызваліць дзіця ад выву-

чэння беларускай мовы па стане здароўя (не ад замежнай, а ад

роднай мовы!).

6. Асаблівасці развіцця беларускай літаратурнай мовы ў

90-я гады ХХ ст. Стан беларускай мовы на сучасным этапе

У канцы 80-х – пачатку 90-х гг. XX ст. узніклі новыя фактары,

якія паўплывалі на моўную сітуацыю. Пачаўся працэс дэмакраты-

зацыі грамадства, распачалося будаўніцтва суверэннай дзяржавы.

У 1990 годзе беларуская мова набыла статус дзяржаўнай у ад-

паведнасці з Законам «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь», які пра-

дугледжваў яе аднаўленне найперш у сферы адукацыі і афіцыйна-

справавога ўжытку. Актыўна распачалося выдавецтва тэрмінала-

гічных слоўнікаў па розных галінах навукі, вытворчасці, сельскай

гаспадаркі і г.д. Значна паспрыялі павышэнню ролі беларускай мовы

ў грамадстве інтэлігенцыя, установы культуры, адукацыі.

Аднак ужо 14 мая 1995 года адбыўся агульнарэспубліканскі

рэферэндум, па выніках якога быў прыняты закон аб набыцці рус-

кай мовай аднолькавага статусу дзяржаўнасці з беларускай. На

паперы замацавана двухмоўе, а ў рэальнасці беларуская мова не

з’яўляецца сродкам зносін нацыі, не выкарыстоўваецца ў розных

сферах жыцця. Рэферэндум паказаў, на якім узроўні культурнага

развіцця знаходзіцца наша грамадства. Ва ўсіх славянскіх краінах у

якасці адзіных дзяржаўных моў юрыдычна зацверджаны мовы

тытульных нацый. Выключэнне складае Беларусь. (Паразважаем

пра сучасны стан беларускай мовы, прычыны яе незапатрабава-

насці; прывядзём вытрымкі з артыкула Н. Гілевіча «Яшчэ раз: за

што змагаемся?»). Нельга лічыць сябе адукаваным чалавекам, не

валодаючы роднай мовай. На сённяшні дзень праблема захавання

нацыянальнай мовы беларусаў вельмі актуальная. Наша мова

ўключана ЮНЕСКА (спецыялізаваная ўстанова ААН па пытан-

нях адукацыі, навукі і культуры) у спіс моў, якім пагражае заняпад і

забыццё. Некаторыя даследчыкі прагназуюць менавіта такі,

ірландскі, шлях развіцця беларускай мовы (юрыдычна абедзве мовы

маюць раўнапраўны статус, а фактычна адбываецца скарачэнне

функцый роднай мовы аж да змярцвення).

Нягледзячы на такія неспрыяльныя ўмовы, беларуская літа-

ратурная мова набыла неабходную культуру, на ёй выдаюцца эн-

цыклапедыі, слоўнікі, граматыкі, манаграфіі, на ёй існуе багатая і

самабытная мастацкая літаратура (дастаткова сказаць, што ў 80-я гг.

ХХ ст. творы Васіля Быкава былі самымі перакладальнымі ў све-

це на замежныя мовы). Аднак гэтага, безумоўна, недастаткова.

Як слушна заўважыў Б. Плотнікаў, «аніводная цывілізацыя не можа

дапусціць страты ўжо зафіксаванага ў літаратуры, на пісьме інтэ-

лектуальнага і духоўнага багацця, якое разышлося па ўсім свеце і

вывучаецца не толькі беларусамі. Пры глыбокім і арганічным ука-

раненні роднай мовы ў жыццё беларусаў не толькі павялічыцца коль-

касць прыхільнікаў беларускай мовы, але і істотна ўзвысіцца іх ча-

лавечая годнасць у нацыянальным абліччы».

Праверачны тэст

1. Беларуская мова належыць да:

1) індаеўрапейскай моўнай сям’і, балтыйскай групы,

усходнеславянскай падгрупы;

2) кітайска-цібецкай моўнай сям’і, славянскай групы,

усходнеславянскай падгрупы;

3) індаеўрапейскай моўнай сям’і, славянскай групы,

усходнеславянскай падгрупы;

4) індаеўрапейскай моўнай сям’і, славянскай групы,

заходнеславянскай падгрупы.

2. Устанавіце адпаведнасць

А. «Малая падарожная кніжыца».

Б. «Беларуская граматыка для школ».

В. Зборнік «Дудка беларуская».

Г. «Грамматіка».

1. Ф. Багушэвіч.

2. М. Сматрыцкі.

3. М. Гусоўскі.

4. Ф. Скарына.

5. Б. Тарашкевіч.

3. Новая беларуская літаратурна-пісьмовая мова сфар-

міравалася на аснове:

1) кніжных традыцый;

2) народных гаворак;

3) рускай мовы;

4) польскай мовы.

Лекцыя 3. БІЛІНГВІЗМ І МОЎНАЯ ІНТЭРФЕРЭНЦЫЯ

Мэта лекцыі – раскрыць сутнасць паняцця «білінгвізм», вы-

значыць асаблівасці праяўлення гэтай з’явы на тэрыторыі Беларусі.

Задачы лекцыі:

– выявіць і ахарактарызаваць розныя аспекты двухмоўя;

– вызначыць сутнасць інтэрферэнцыі і яе віды;

– ахарактарызаваць трасянку як лінгвістычную з’яву на тэры-

торыі Беларусі;

– сфарміраваць у студэнтаў уяўленне аб сучаснай моўнай сіту-

ацыі ў краіне.

Пытанні

1. Паняцце «білінгвізм». Аспекты білінгвізму.

2. Білінгвізм і інтэрферэнцыя. Віды інтэрферэнцыі.

3. Трасянка як лінгвістычная з'ява.

4. Сучасная моўная сітуацыя на Беларусі.

Праблемныя пытанні

1. Чаму ў навуковай літаратуры можна сустрэць розныя адка-

зы на пытанне, што такое двухмоўе?

2. Як адлюстроўваецца на асобе з’ява паралельнага выкарыс-

тання дзвюх і больш моў?

3. Як адрозніць элементы трасянкі ад інтэрферэнцыйных па-

мылак?

Рэкамендаваная літаратура

1. Азарка, В.У. Беларуская мова: спецыяльная лексіка /

В.У. Азарка [і інш.]. – Мінск, 2005.

2. Бордович, А.М. Сопоставительный курс русского и бело-

русского языков / А.М. Бордович [и др.]. – Минск, 1999.

3. Вайнрах, У. Одноязычие и многоязычие / У. Вайнрах // Но-

вое в лингвистике. Вып. VI: Языковые контакты. – Москва, 1972.

4. Двухмоўе // Беларуская мова: энцыклапедыя. – Мінск, 1994.

5. Дешериев, Ю.Д. Введение / Ю.Д. Дешериев // Развитие на-

ционально-русского двуязычия. – Москва, 1976.

6. Коряков, Ю.Б. Языковая ситуация в Белорусии / Ю.Б. Коря-

ков // Вопросы языкознания. – 2002. – № 2. – С. 109–127.

7. Типология двуязычия и многоязычия в Беларуси. – Минск, 1999.

8. Цыхун, Г.А. «Трасянка» як аб’ект лінгвістычнага даследа-

вання / Г.А. Цыхун // Беларуская мова ў другой палове ХХ стагод-

дзя: матэрыялы міжнар. навук. канф. – Мінск, 1998.

9. Шандроха, Н.Э. Прафесійнае маўленне гісторыка: камуні-

катыўны аспект / Н.Э. Шандроха. – Гродна: 2007.

1. Паняцце «білінгвізм». Аспекты білінгвізму

Білінгвізм (лац. bilinguis < (bis) = двойчы, lingua = мова), ці

двухмоўе, – валоданне і папераменнае карыстанне дзвюма мовамі.

Калі ва ўжытку знаходзяцца тры і больш моў – гэта шматмоўе або

полілінгвізм. У навуковай літаратуры можна знайсці і некаторыя

іншыя азначэнні гэтага паняцця. І гэта зразумела, бо білінгвізм –

гэта вельмі складаны моўны і маўленчы працэс. Так, Ю.Д. Дэшы-

рэеў вызначае двухмоўе як «вольнае валоданне ці проста валодан-

не дзвюма мовамі». На думку даследчыка, двухмоўе пачынаецца

тады, калі ступень авалодання другой мовай шчыльна набліжаецца

да ступені валодання першай. У. Вайнрайх лічыць, што білінгвізм –

гэта папераменнае карыстанне дзвюма мовамі ў залежнасці ад сіту-

ацыі, а асоб, якія ў той ці іншай ступені валодаюць дзвюма мовамі,

называе білінгвамі.

На нашай планеце жывуць многія народы. Яны знаходзяцца ў

пастаянным кантакце адзін з адным, асабліва суседнія этнасы, якія

часта маюць адну тэрыторыю пражывання або знаходзяцца ў скла-

дзе адной дзяржавы. Моўныя кантакты, якія дыктуюцца эканаміч-

нымі, культурнымі і іншымі сувязямі, патрабуюць вывучэння і вы-

карыстання ў моўнай практыцы дзвюх і больш моў. Існуюць і іншыя

матывы авалодвання дзвюма ці некалькімі мовамі (атрыманне аду-

кацыі, патрэбы навуковай дзейнасці і інш.).

Адным з рэгіёнаў, значная частка насельніцтва якога карыс-

таецца дзвюма мовамі, з'яўляецца Беларусь. На тэрыторыі Бела-

русі двухмоўе існавала даўно, хоць яго характар і састаўныя кам-

паненты мяняліся. Ужо ў перыяд Вялікага Княства Літоўскага існа-

вала беларуска-царкоўнаславянскае пісьмовае і вуснае двухмоўе.

З пашырэннем на тэрыторыі Беларусі польскай мовы пачало склад-

вацца беларуска-польскае двухмоўе. Пазней, калі пасля трох па-

дзелаў Рэчы Паспалітай беларускія землі адышлі да Расіі і функ-

цыі афіцыйнай мовы ў значнай ступені стала выконваць руская мова,

шырока развіваецца беларуска-рускае двухмоўе. У раёнах сумес-

нага пражывання беларусаў з іншымі народамі фарміравалася бе-

ларуска-літоўскае, беларуска-ўкраінскае, беларуска-латышскае

двухмоўе. У перыяд уваходжання беларускіх зямель у склад Рэчы

Паспалітай і Расійскай імперыі, а таксама ў апошні час характар і

развіццё двухмоўя і ў цэлым моўная сітуацыя на Беларусі ў знач-

най ступені залежалі ад дзяржаўнай палітыкі (паланізацыя, русіфі-

кацыя і інш.).

Сучасная моўная сітуацыя на Беларусі характарызуецца пе-

раважна суіснаваннем і выкарыстаннем беларускай і рускай моў і

можа быць вызначана як беларуска-рускае двухмоўе. Нацыяналь-

нае беларуска-рускае двухмоўе прадстаўлена індывідуальным бе-

ларуска-рускім (калі побач з роднай беларускай двухмоўны індывід

выкарыстоўвае і рускую мову), руска-беларускім двухмоўем і інды-

відуальным беларускім і рускім аднамоўем. Сапраўды, значная

частка насельніцтва Беларусі актыўна карыстаецца і рускай, і бе-

ларускай мовамі ў розных сферах грамадскай дзейнасці. Аднак існу-

юць і значныя кантынгенты людзей, якія практычна карыстаюцца

толькі якой-небудзь адной мовай. Калі ж браць пад увагу і пасіўнае

валоданне другой мовай, і ўспрыманне на ёй пэўнай інфармацыі, то

трэба прызнаць, што ўсё беларускае насельніцтва з’яўляецца двух-

моўным. Пра характар беларуска-рускага двухмоўя і наогул пра

моўную сітуацыю на тэрыторыі Беларусі сведчаць і матэрыялы

апошняга перапісу. Дома па-беларуску размаўляюць 3 млн. 683 тыс.

чалавек (37 % насельніцтва), а па-руску – 6 млн. 308 тыс. (63 %).

Сярод найбольш распаўсюджаных нацыянальнасцей Беларусі сту-

пень пашыранасці моў наступная: на бытавым узроўні беларускую

мову выкарыстоўваюць 41,4 % беларусаў, 4,3 % рускіх, 57,6 % па-

лякаў, 10,2 % украінцаў, 3,8 % яўрэяў. Рускую мову як сродак маў-

лення выкарыстоўваюць 58,6 % беларусаў, 95,7 % рускіх, 37,7 %

палякаў, 83,6 % украінцаў, 95,7 % яўрэяў. На ступень валодання бе-

ларускай і рускай мовамі моцна ўздзейнічае моўнае асяроддзе.

Можна назіраць прафесійна арыентаваны білінгвізм у настаўнікаў

беларускай мовы, дыктараў радыё і тэлебачання, якія беларускую

мову выкарыстоўваюць пры выкананні службовых абавязкаў, а на

бытавым узроўні – рускую. Білінгвізм з рускай мовай у якасці толькі

мовы прафесіі – з’ява нетыповая для Беларусі.

Білінгвізм – з'ява складаная, шматбаковая, яна цікавіць не

толькі лінгвістыку, але і псіхалогію, псіхалінгвістыку, сацыялогію і

таму даследуецца ў трох аспектах: псіхалагічным, педагагічным,

сацыялінгвістычным.

Псіхалагічны аспект двухмоўя звязаны з асаблівасцямі псіха-

лагічнага складу індывіда, з яго разумовымі здольнасцямі, эмацый-

най прыстасаванасцю, з праблемамі пераключэння з аднаго моўна-

га кода на другі. Увогуле з пазіцый псіхалінгвістыкі білінгвізм – гэта

здольнасць ужываць у камунікацыі дзве моўныя сістэмы. Е.М. Ве-

рашчагін выдзяляе тры ўзроўні білінгвізму: рэцэптыўны (разумен-

не маўлення, якое належыць другаснай маўленчай сістэме), рэпра-

дуктыўны (уменне ўзнавіць прачытанае і пачутае), прадуктыўны

(уменне не толькі разумець і ўзнаўляць, але і будаваць асэнсава-

ныя выказванні). Некаторыя даследчыкі вылучаюць такія тыпы

білінгвізму: каардынатыўны – аднолькавае валоданне дзвюма мо-

вамі, і змешаны, калі другая мова засвойваецца пры ўжо сфарміра-

ванай сістэме першай мовы. Пры змешаным двухмоўі набытая мова

заўсёды зведвае ўплыў першай, таму адчуваецца пастаянная ба-

рацьба з роднай мовай. Гаворачы пра такі тып двухмоўя, Л.У. Шчэрба

ўдакладняе, што білінгвы ведаюць не дзве мовы, а толькі адну, але

яна мае два спосабы выражэння.

Існуе таксама перакананне, што носьбіт двухмоўя – гэта асо-

ба, якая валодае як роднай, мацярынскай мовай, так і няроднас-

нымі мовамі. Родная мова – мова, засвоеная першай, у дзяцінстве,

«ад маці». Мяркуецца, што выкарыстанне ў камунікацыі гэтай мовы

найбольш зручнае для чалавека. Даследчыкі разыходзяцца ў дум-

ках аб узроўні валодання няроднай мовай, дастатковым для таго,

каб гаворка магла весціся аб двухмоўі. Звычайна выкарыстоўва-

ецца расплывісты крытэрый «валодаць свабодна». На падставе

шматлікіх назіранняў у розных краінах свету за апошнія гады было

засведчана, што такога ідэальнага білінгвізму, каб чалавек адноль-

кава дасканала валодаў некалькімі мовамі, або наогул не існуе, або

сустракаецца досыць рэдка, а таму гэтую з’яву трэба лічыць хут-

чэй выключэннем, чым правілам. У сувязі з гэтым у навуковай літа-

ратуры адрозніваюць два тыпы білінгвізму: пасіўны (залежны), ак-

тыўны (незалежны).

У пасіўным білінгвізме звычайна сістэма роднай мовы высту-

пае як дамінантная, адпраўная, яна перадае другой моўнай сістэме

свае катэгорыі і формы. Інакш кажучы, асоба з такім тыпам

білінгвізму нават тады, калі размаўляе на іншай мове, думае на

роднай, а ўжо потым перакладае тэкст на мову маўлення. Такі тып

білінгвізму звычайна ўзнікае ў выніку навучання іншай мове.

Пры актыўным білінгвізме кожная з моў функцыянуе незалеж-

на, самастойна. Носьбіт такога двухмоўя пры карыстанні якой-не-

будзь адной мовай не звяртаецца да паслуг іншай.

Педагагічны бок двухмоўя закранае розныя аспекты навучан-

ня другой мове, у тым ліку і ўплыў адной мовы на працэс засваення

другой.

Сацыялінгвістычны аспект праблемы двухмоўя ахоплівае

кола пытанняў, звязаных з вывучэннем адносін «білінгвізм – гра-

мадства»: сфера выкарыстання першай і другой моў; ступень ава-

лодвання мовамі; размеркаванне камунікатыўных функцый паміж

мовамі; кантынгент ахопленых двухмоўем членаў соцыуму, моў-

ная палітыка дзяржавы і г.д.

Вылучаюць наступныя разнавіднасці двухмоўя:

- індывідуальнае, калі дзвюма мовамі валодаюць толькі асоб-

ныя члены калектыву;

- групавое, калі двухмоўнымі з'яўляюцца цэлыя групы або асоб-

ныя слаі;

- поўнае, ці суцэльнае, калі двухмоўе з'яўляецца характэрным

для ўсіх сацыяльна-культурных груп народа;

- дзяржаўнае, калі ў адной краіне статус афіцыйнай, дзяржаў-

най маюць дзве мовы, напрыклад, у Фінляндыі – фінская і швед-

ская; у Канадзе – англійская і французская.

Па іншых крытэрыях можна выдзеліць такія тыпы двухмоўя:

кантактнае, якое ўзнікае ў выніку сумеснага жыцця двух народаў

(беларуска-польскае, беларуска-літоўскае), і некантактнае, калі не-

пасрэдны кантакт паміж групамі адсутнічае (беларуска-нямецкае).

2. Білінгвізм і інтэрферэнцыя. Віды інтэрферэнцыі

У сітуацыі двухмоўя ўзаемадзеянне моў, якія кантактуюць,

прыводзіць да інтэрферэнцыі, гэта значыць, пры маўленні на адной

мове ўжываюцца элементы іншай мовы. Іншымі словамі, інтэрфе-

рэнцыя прыводзіць да парушэння нормаў суіснуючых моў. Узро-

вень інтэрферэнцыі залежыць ад ступені авалодання другой мовай,

ад умення свядома адрозніваць факты розных моў і інш.

Блізкароднасны характар беларускай і рускай моў абумоўлівае

шматлікасць і ўстойлівасць інтэрферэнцыйных памылак пры маўленні

на той ці іншай мове. Аднак яны не ўплываюць на працэс разумення

выказванняў як на беларускай, так і на рускай мовах. Таму прабле-

ма інтэрферэнцыі для беларуска-рускага двухмоўя стаіць як прабле-

ма культуры беларускай і рускай моў ва ўмовах білінгвізму.

Беларуска-руская і руска-беларуская інтэрферэнцыя – з'ява

распаўсюджаная і закранае ўсе сферы моўнай сістэмы: фанетыку,

акцэнтуацыю, марфалогію, лексіку, сінтаксіс. Вылучаюць наступ-

ныя віды інтэрферэнцыі: марфалагічная, сінтаксічная, фанетычная,

лексічная, словаўтваральная, акцэнтная.

Марфалагічная інтэрферэнцыя звязана з разыходжаннямі ў

граматычным афармленні рускіх і беларускіх лексем, асабліва тых,

якія маюць агульныя карані. Гэта разыходжанні ў родзе, ліку, скло-

не назоўнікаў, ва ўтварэнні сінтэтычных формаў вышэйшай і най-

вышэйшай ступені параўнання прыметнікаў, у склонавых формах

лічэбнікаў, ужыванні дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў і г.д. На-

прыклад, рус. шинель, собака, медаль, степь, насыпь, надпись –

жаночы род, бел. шынель, сабака, медаль, стэп, насып, надпіс –

мужчынскі род; рус. писать чернилами – бел. пісаць чарнілам;

рус. чистый – чище, бел. чысты – чысцейшы; рус. тремя, че-

тырьмя – бел. трыма, чатырма; рус. завявший – бел. завялы;

рус. улыбаясь – бел. усміхаючыся.

Інтэрферэнцыйныя памылкі ў сінтаксісе (сінтаксічная інтэр-

ферэнцыя) выклікаюцца адрозненнямі ў будове словазлучэнняў, про-

стых і складаных сказаў. У словазлучэннях выразна праяўляецца

нацыянальная спецыфіка мовы. Таму механічнае перанясенне мадэ-

ляў пабудовы словазлучэнняў з адной мовы ў другую вядзе да пару-

шэння нормаў (параўн. белар. дзякаваць сябру, смяяцца з другіх,

паслаць па бацьку, захварэць на грып, два сталы, дакрануцца

да рукі, ісці лесам, з прычыны занятасці – рус. благодарить дру-

га, смеяться над другими, послать за отцом, болеть гриппом,

два стола, прикоснуться к руке, идти по лесу, по причине заня-

тости). Структура сказаў таксама мае некаторыя адрозненні: рус.

В одном из переулков встретились ему два друга – бел. У адным

завулку ён сустрэў двух сяброў; рус. Приятно ходить по новым

местам, всматриваться в картины, встречающиеся на пути –

бел. Прыемна было хадзіць па новых мясцінах, углядацца ў ма-

люнкі, што трапляюцца ў падарожжы.

Пранікненне спецыфічных фанетычных рысаў з адной мовы ў

другую вядзе да фанетычнай інтэрферэнцыі (напрыклад, у рускім

маўленні білінгва сустракаюцца такія беларускамоўныя фанетыч-

ныя рысы, як цвёрдае р, ч на месцы рускіх мягкіх р’ і ч’, фрыка-

тыўнае г на месцы выбухнога г, мяккія дз’ і ц’ на месцы д’ і т’,

афрыката дж, пераход зычных в, л у ў, прыстаўныя зычныя в, г,

прыстаўныя галосныя а, і, ярка выражанае аканне і г.д.). Гэтыя

асаблівасці вельмі ўстойлівыя і могуць заставацца ў беларуска-

рускага білінгва на ўсё жыццё.

Лексічная інтэрферэнцыя выклікана наяўнасцю разыходжан-

няў або частковага падабенства ва ўласналексемным і семантыч-

ным аспектах беларускай і рускай моў. Напрыклад, ужыванне

білінгвам у беларускай мове выразу гуляць ролю замест адыгры-

ваць ролю абумоўлена неаднолькавым аб'ёмам значэнняў і асаблі-

васцямі ўжывання ў рускай і беларускай мовах слоў іграць (иг-